Nederlandse topfunctionarissen overleggen regelmatig met de Russische overheid over energieprojecten. Voor de Tweede Kamer deed premier Mark Rutte dit overleg af als een vrije 'standpuntwisseling'. Uit overheidsdocumenten blijkt nu dat de contacten veel verder gaan. Nederland en Rusland maken onderling afspraken en bespraken herhaaldelijk het controversiële Nord Stream 2 pijpleidingproject. Oppositiepartijen voelen zich 'bedrogen' en spreken de minister-president daarop aan.

Onze audioverhalen zijn alleen op de eerste dag zonder abonnement gratis te beluisteren. Word proeflid om naar alle verhalen te luisteren.

Dit is zo geregeld en vervalt automatisch na een maand.

Door je te registreren ga je akkoord met ons privacy- en cookiebeleid.

Ren door! Niet kijken. Er is hier helemaal niets te zien. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar het is moeilijk voor premier Mark Rutte om zijn irritatie te verbergen. Hij probeert twee keer om het 'Ruslandpunt' heen. Tevergeefs.

Op 24 maart 2021 wil de Tweede Kamer weten over een ambtelijk overleg op hoog niveau met Rusland over energie. Dat deze gesprekken na MH17 weer zijn begonnen zonder medeweten van het parlement is één ding. Maar het feit dat de inhoud van deze Werkgroep Energie een onbeschreven blad is, doet bij de oppositie alleen maar wenkbrauwen fronsen. 'Is de minister-president bereid inzicht te geven in wat er in deze werkgroep is besproken?' Bram van Ojik (GroenLinks) wil het weten. 

Er valt weinig te verklappen, stelt Rutte. Er is 'niets mysterieus' aan het overleg waarnaar Van Ojik verwijst. Vrij vertaald is het niet meer dan een theekransje met bedrijven als Shell, Gazprom en Lukoil. 'Ik heb het tijdens de pauze van het debat expliciet gecontroleerd', zegt de premier. Met Rusland hebben ze het 'gewoon over verschillende energieprojecten'. Het zou slechts een periodieke, vrije uitwisseling van ideeën zijn. Van beslissingsbevoegdheid is helemaal geen sprake, benadrukt hij.

De oppositie maakt zich zorgen over een ondoorzichtig overleg met Rusland over geopolitieke vraagstukken die de energiezekerheid van Nederland kunnen raken. Zoals Nord Stream 2 bijvoorbeeld, de omstreden gasleiding die Noordwest-Europa vanaf eind dit jaar van Russisch gas gaat voorzien. Een commercieel project, dat 'niet met het Kremlin wordt besproken', verzekert Rutte. 

De Nederlandse en Russische regering maken inderdaad onderling afspraken, ook op uitdrukkelijk verzoek van Nederland

Dat klopt niet, blijkt uit overheidsdocumenten over de Werkgroep Energie. Via een beroep op de Wet Openbare Overheid (Wob) ontvingen wij dagboeken, memo's en interne mailwisselingen. Naast rondetafelgesprekken met het bedrijfsleven kent deze werkgroep ook besloten overleg tussen overheden. De Nederlandse en Russische overheid maken inderdaad onderling afspraken. Dit gebeurt zelfs op uitdrukkelijk verzoek van Nederland. 

De overheid weet hoe gevoelig dit ligt. De woede over het neerhalen van MH17 en de annexatie van de Krim in 2014 waren redenen om de diplomatieke betrekkingen met Rusland te bevriezen. Toch accepteerde Nederland in 2017 het Russische voorstel om het overleg te hervatten. Tijdens deze gesprekken hebben de betrokken ministeries van Buitenlandse Zaken en Economische Zaken vervolgens hun eigen memo's ingediend over Nord Stream 2, Amerikaanse sancties en beperkende EU-wetgeving.

De Tweede Kamer is hierover niet geïnformeerd. Niet in het debat, niet in het gevraagde rapport van de resultaten van de consultatie. Nu blijkt dat Rutte de Tweede Kamer ten onrechte heeft geïnformeerd, is dat reden voor GroenLinks, de PvdA en de SP om een ​​debat aan te vragen. Ze willen toch volledig inzicht in de ontmoetingen. GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee spreekt van een 'ernstige kwestie'. Hij wil weten of de Kamer bewust verkeerd is geïnformeerd. Na het zomerreces moet de premier antwoorden.

Drie jaar na het neerhalen van vlucht MH17 hebben Rusland en Nederland een overleggroep over energie nieuw leven ingeblazen. Follow The Money en The Investigative Desk ontdekten de heropstart van deze Energy Working Group via Russische overheidsdocumenten. Daaruit bleek dat ambtenaren en Russische staatssecretarissen in aanwezigheid van onder meer Shell, Gazprom en Gasunie spraken over pijpleidingen, gasopslag en LNG-projecten, maar ook over waterstof en windenergie. 

Ook Nord Stream 2, het omstreden pijpleidingproject dat via Duitsland Europa van Russisch gas moet voorzien, stond op de agenda. De Nederlandse en Russische bedrijven die bij de pijpleiding betrokken waren, waren naast financier Shell en eigenaar Gazprom, ook Van Oord, uitgenodigd om deel te nemen aan het officiële overleg. 

Nederland heeft een duidelijk belang bij Russisch gas. Ons land hoopt een belangrijke gashandelaar te blijven na de sluiting van het Groningen-gasveld. Het kabinet wil de buurlanden in de toekomst van energie voorzien via het wijdverbreide Nederlandse netwerk van gasleidingen en ondergrondse opslag. Nu de binnenlandse gasproductie wordt teruggebracht tot gaswinning op de Noordzee, is daarvoor gas uit het buitenland nodig. Russisch pijpleidinggas lijkt op korte en middellange termijn de goedkoopste en meest betrouwbare optie, hoewel het te maken heeft met concurrentie van Amerikaans LNG.

In januari hebben we in kaart gebracht hoe belangrijk de Russische gasreus Gazprom nu al is geworden voor de energievoorziening van ons land. Gazprom heeft belangrijke leveringscontracten, wint gas uit de Noordzee en is de grootste leverancier van gas aan Nederlandse gemeenten en waterschappen. 

In maart liet het ministerie van Buitenlandse Zaken aan Follow the Money en The Investigative Desk weten dat Nederland het initiatief nam om het overleg opnieuw te starten, maar uit de documenten blijkt dat de Russische staatssecretaris van Energie Kirill Molodtsov aan het ministerie van Economische Zaken heeft geschreven om de Werkgroep Energie. wakker kussen. 

Dat was in juni 2017, drie jaar na de vliegtuigcrash met MH17 en de Russische annexatie van de Krim. Sindsdien zijn de spanningen tussen Rusland en Europa blijven oplopen. De brief van Molodtsov bracht Nederland voor een dilemma. Uit interne notities blijkt dat het ministerie van Buitenlandse Zaken 'winst' zag van een zender die 'gezien de moeilijke politieke context op veel vlakken ontbrak'. Het ministerie vond het daarom 'logisch' om hot topics als 'pijpleidingen en sancties' te mijden en te focussen op een Nederlands stokpaardje: de energietransitie.

Terwijl pijpleidingen en sancties de reden leken te zijn voor de Russische opmars. In maart hadden acht Oost-Europese lidstaten de Europese Commissie gevraagd om het 'gevaar' dat Nord Stream 2 vormde voor de Europese energieonafhankelijkheid te beteugelen. De voltooiing van deze pijpleiding in aanbouw zou de importcapaciteit van Russisch gas naar Duitsland verdubbelen. Oekraïne en Oost-Europese lidstaten vreesden dat Gazprom zijn rol als doorvoerhaven voor Russisch gas naar West-Europa wilde minimaliseren. De gasvoorraden gaven het Kremlin een potentiële hefboomwerking, net toen Rusland zijn grensgebieden met deze landen militariseerde. 

De Commissie heeft het plan overwogen om de Russische pijpleiding onder de mededingingsregels van de geliberaliseerde Europese gasmarkt te brengen. Gazprom zou afstand moeten doen van zijn monopolie als eigenaar en enige exploitant van de Nord Stream 2. Daardoor kwam de winstgevendheid van de investering van meer dan 10 miljard, voor ongeveer een tiende opgehoest door Shell, in het geding.

In tegenstelling tot het ministerie van Buitenlandse Zaken zien Economische Zaken en Klimaat de voordelen van hernieuwd contact vanwege de groeiende Nederlandse afhankelijkheid van buitenlandse (lees: Russische) gas- en pijpleidingprojecten zoals Nord Stream 2. Aangezien Economische Zaken de inhoud van de Nederlandse bijdrage kwam elk bezwaar aan de orde. overboord te hebben gegooid over pijpleidingen en sancties.

Essentiële informatie over de Nederlandse inzet is weggelaten in de documenten, bijvoorbeeld de Nederlandse lezing over de onderbreking van de werkgroep door MH17. (Bron: Wob-documenten Werkgroep BuZa Energie, doc nr. 6)

Nadat een buitenlandse diplomaat in Moskou de wensen van Rusland voor de besprekingen had gepeild, stelde hij een eerste ontmoeting voor in mei 2018. Die moet 'zo concreet mogelijk' zijn, schrijft de topfunctionaris in een brief aan Molodtsov, die daarom voorstelde 'om de afspraken gemaakt in een protocol.'

Tijdens deze eerste bijeenkomst in het bedrijvencentrum New Babylon in Den Haag groeide de werkgroep uit tot een platform voor industriebeleid: op voorstel van Nederland was ook een delegatie van het Nederlandse en Russische bedrijfsleven uitgenodigd.

Van de in totaal veertig deelnemers had Gazprom met vijf vertegenwoordigers de grootste delegatie. Het Russische ministerie van Energie stuurde vier afgevaardigden, waaronder de staatssecretaris. In rondetafelgesprekken hebben Shell, Gazprom, Gasunie en GasTerra presentaties gegeven over de Europese gasmarkt, die door Rusland zijn geïntroduceerd. De onderwerpen die ze kozen raakten direct of indirect Nord Stream 2. Shell hield een lezing over het overbruggen van het importtekort, GasTerra over gascontracten in onzekere tijden en ook Gazprom gaf een presentatie, al vermeldt het programma niet wat.

Deze rondetafelgesprekken besloegen slechts de helft van de vergadering, al maken de documenten niet helemaal duidelijk waar de rest over ging. Omdat de Werkgroep Energie een besloten overleg is tussen de Nederlandse en Russische overheid, is veel van de Nederlandse inbreng in de werkgroep verwaarloosd. Ook lijken er documenten te ontbreken – er zitten bijvoorbeeld geen Russische brieven tussen de documenten. 

De memo's geven aan dat naast de energietransitie, hoge functionarissen in New Babylon ook de Amerikaanse en Europese sancties tegen Rusland bespraken, met name welke impact deze zullen hebben op het bedrijfsleven. Het protocol waarin de in opdracht van Nederland gemaakte afspraken zijn vastgelegd is 'tijdens en vooral na' het overleg afgerond. Dit rapport behoort echter niet tot de gevraagde documenten.

In het najaar van 2018 heeft de Europese Commissie een voorstel aan de lidstaten voorgelegd om de regels van de Europese gasmarkt ook toe te passen op pijpleidingen die van buiten de EU naar het Europese grondgebied lopen. De Commissie zou zelf met Gazprom onderhandelen over de toepassing van deze regels op Nord Stream 2.

Een meerderheid van het Europees Parlement was voor. Duitsland was fel tegen. Nord Stream 2 komt aan land aan de Duitse kust en daarom moet Duitsland de onderhandelingen voeren. De Nederlandse regering zag ook weinig in voor een onderhandelingsmandaat voor de Commissie, wat minder macht voor de lidstaten zou betekenen. Het zelfverklaarde 'neutrale' Nederland koos daarom de kant van de Duitse kant, samen met onder meer Frankrijk en Oostenrijk, die ook bedrijven aan de pijplijn hadden bijgedragen. 

In februari 2019 bereikten de lidstaten een compromis. Met steun van Nederland kreeg Duitsland de felbegeerde rol van eerste onderhandelaar. Dit gaf de lidstaat met de grootste belangstelling voor de pijpleiding veel zeggenschap over hoe de EU-regels zouden worden toegepast op Nord Stream zodra deze is uitgefaseerd. Het was vervolgens aan de Commissie om het bereikte akkoord goed te keuren of te verwerpen.

De Verenigde Staten waren woedend. Ze vreesden een groeiende Europese afhankelijkheid van Russisch gas. Tegelijkertijd wilden ze ook een grotere markt creëren voor hun eigen vloeibaar aardgas. De VS voerden de economische sancties op en richtten zich niet alleen op Rusland, maar op alle bedrijven die bij de pijplijn betrokken waren. Het Nederlands-Zwitserse pijpleidingbedrijf Allseas trok zich terug uit Nord Stream 2, Shell zette zijn aandeel in de pijpleiding om in een lening om sancties te vermijden.

Met de sancties joegen de Verenigde Staten Europese voorstanders van Nord Stream 2 het doek in, Duitsland voorop. Na zijn aantreden zocht president Biden toenadering tot Duitsland. Dat leidde deze maand tot een akkoord tussen de twee landen. Duitsland beloofde de Europese regels goed toe te passen op Nord Stream 2, de Verenigde Staten zagen af ​​van verdere sancties.

Toen de werkgroep in februari 2020 opnieuw bijeenkwam, had de Europese Commissie al ingestemd met een compromis van de Europese lidstaten om pijpleidingprojecten te koppelen aan strengere monopolieregels. Duitsland had met Nederlandse hulp onderhandeld dat het zelf met Gazprom kon onderhandelen over de toepassing van deze regels op Nord Stream 2. Ondertussen hebben de Verenigde Staten de sancties tegen bedrijven die betrokken zijn bij de aanleg van pijpleidingen verder opgevoerd.

De Russen stuurden een delegatie van maar liefst vier ministeries naar deze bijeenkomst. Inmiddels is Nord Stream 2 de hoeksteen van de Nederlandse bijdrage geworden, zo blijkt uit memo's van ambtenaren van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Economische Zaken en Klimaat. Een van de vijf memo's die volledig aan Nord Stream 2 zijn gewijd, ging over Amerikaanse sancties, waaronder de impact op het bedrijfsleven, het standpunt van de Europese Commissie en de verdeeldheid tussen Europese lidstaten over Amerikaanse inmenging. De memo besprak ook de mogelijke impact van de nieuwe EU-wetgeving op Nord Stream en de juridische en politieke opties die Gazprom had om uit de wetgeving te komen.

Bron: Werkgroep Energie Wob, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 20

In de memo 'Gasmarkt/LNG' komt Nord Stream ook aan bod in discussies over de toekomstige Russische gasstrategie. Uit de agenda van de rondetafelgesprekken blijkt dat de delegatie van rijksambtenaren en bedrijven opnieuw de ontwikkelingen op de Europese gasmarkt besprak, meer bepaald de gevolgen van het stopzetten van de Nederlandse productie. Maar de 'kansen en uitdagingen' die Russisch gas en LNG het Nederlandse bedrijfsleven in de ogen van de overheid bieden, zijn overschilderd. Hetzelfde geldt voor de betrokkenheid van de Nederlandse overheid bij het overleg.

Nederland heeft in aanloop naar de eerste werkgroep in 2018 nadrukkelijk gevraagd om 'afspraken vast te leggen in een protocol'. Dat protocol is niet opgenomen in de Wob-documenten. Wat in de documenten is opgenomen, is een e-mailuitwisseling tussen Buitenlandse Zaken en Economische Zaken. Die e-mail bevat een bijlage: een pdf met de titel 'PROTOCOL NL-RF ENERGIEWERKGROEP 2018'.

Bron: Werkgroep Energie Wob, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 31

Wij vragen de ministeries naar de inhoud van dit document. Ook informeren wij u of er nog andere documenten zijn die overeenkomsten kunnen bevatten, maar die wij niet hebben ontvangen. Het antwoord zal het protocol van 2018 zijn. Over 'de belangrijke rol van Russisch gas' voor de Europese markt wordt dit alleen in brede bewoordingen uitgedrukt. 'Partijen' – bedrijven en overheden – benadrukten vervolgens het belang van een 'stabiele en veilige' levering van Russisch gas aan Europa. De industrie presenteerde de voortgang van een handvol grote gasprojecten, waarin Nederlandse bedrijven hebben deelgenomen of geïnvesteerd, waaronder Nord Stream 2. 

In de Wob-documenten spreken topfunctionarissen ook van een 'gesloten' ontmoeting met de Russische regering

Het document noemt ook enkele concrete afspraken over toekomstige samenwerking op het gebied van duurzame energie, energieopslag, overheidsbeleid op het gebied van energiebesparing en investeringsbevordering van duurzame technieken. 

Het protocol gaat alleen over de rondetafelgesprekken met het bedrijfsleven. In de Wob-documenten spreken Nederlandse topfunctionarissen ook van een direct 'gesloten' overleg tussen de Nederlandse en Russische regering, dat plaatsvindt naast de rondetafelgesprekken. Dit zou betekenen dat een document met afspraken op regeringsniveau nog steeds ontbreekt. Maar we krijgen hier geen stukjes van. Volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft er nooit privé-overleg plaatsgevonden. Er is gekozen voor een andere opzet, legt het ministerie uit als verklaring waarom de eigen ambtenaren dit in de Wob-stukken vermelden.

Bron: Werkgroep Energie Wob, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 2

Evenmin krijgen we de afspraken te zien die in 2020 zijn gemaakt, toen de Nederlandse regeringsdelegatie memo's introduceerde over Nord Stream, economische sancties en Europese energiewetgeving. Dat protocol is nog niet opgesteld, schrijft het ministerie.

Waarom is deze informatie niet met de Kamer gedeeld, ook niet als zij hier specifiek naar heeft gevraagd? Het protocol bevat geen nieuwe informatie voor de Tweede Kamer, zeggen de ministeries. Daarnaast is de werkgroep geen overleg op 'politiek niveau'.

Een vreemde uitspraak, want kijk eens aan: Nederlandse topfunctionarissen ontmoeten periodiek een Russische regeringsdelegatie onder leiding van staatssecretarissen. Tijdens dit overleg bespreken zij geopolitieke projecten, zoals Nord Stream 2, en internationale politieke ontwikkelingen en beleid, zoals Amerikaanse sancties en relevante Europese wetgeving. 

Opmerkelijk is dat de Nederlandse regeringsdelegatie een al lang bekend 'neutraal standpunt' meerdere keren moest herhalen

Het ministerie van Buitenlandse Zaken ziet dat anders. Het klopt dat in beide werkgroepen over Nord Stream 2 en economische sancties is gesproken, erkent de woordvoerder. Maar Nederland heeft deze onderwerpen niet zelf op de agenda gezet. Hooguit herhaalde Nederland desgevraagd 'zijn vaak gedeelde neutrale positie'. Nord Stream 2 is immers 'een commercieel project'. 

Dus zelfs met het protocol in de hand blijft het grotendeels onduidelijk wat de Nederlandse bijdrage is geweest. Opmerkelijk is dat de Nederlandse regeringsdelegatie een schijnbaar bekend 'neutraal standpunt' meerdere keren moest herhalen. Dat de Nederlandse bijdrage zich hiertoe heeft beperkt, valt niet te rijmen met de prominente plaats die Nord Stream 2 in de memo's inneemt. Volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken bereidde de regeringsdelegatie zich voor "voor het geval Nord Stream 2 door andere deelnemers zou worden genoemd". 

Uit diezelfde memo's blijkt dat de regeringsdelegatie vanaf het begin van het overleg volledig op de hoogte is van de laatste ontwikkelingen rond de pijpleiding – er is geen aparte presentatie van Gazprom nodig. Ook Shell en Nord Stream 2 AG weten de Nederlandse regeringsfunctionarissen ver buiten de werkgroep te vinden. 

Het op elkaar afstemmen van belangen en het overeenkomen van passend beleid is een logischer doel van periodiek overleg tussen de Nederlandse en Russische overheid samen met de industrie. Precies die rol is ook weggelegd voor de werkgroep in het programma voor economische samenwerking dat Nederland en Rusland begin 2014, vlak voor MH17, ondertekenden. De consultatie moest leiden tot regelgeving en beleid die energiebedrijven vrije toegang tot de Europese markt zouden geven, plus investeringsbescherming voor gasinfrastructuur. Dit diende de energiesector, maar ook wederzijdse geopolitieke belangen. Dankzij Russisch gas bleef Nederland de distributeur van Europa, Rusland kon zijn export vergroten.

Dat er van dit alles zo weinig met de Kamer is gedeeld, roept vragen op. In het debat over de werkgroep afgelopen maart was Rutte immers stellig: tijdens het overleg zijn geen afspraken gemaakt over energieprojecten. Nord Stream 2 zou zelfs helemaal niet met het Kremlin zijn besproken. Rutte omschreef het overleg als een laagdrempelige bedrijfsborrel, waar niets te verbergen is. Het was 'niet gebruikelijk', maar hij 'zou vragen of het mogelijk is om het verslag van de vergadering te delen'. 

De Tweede Kamer krijgt namelijk in april drie A4-tjes, waarin de bijeenkomsten worden omschreven als vrijblijvende sparringsessies met het bedrijfsleven over uiteenlopende onderwerpen. Naast de Nederlandse duurzaamheidsambities, offshore windparken en waterstof bespraken 'enkele private partijen' het belang van Nord Stream 2 voor de leveringszekerheid op de Europese markt. Nederland heeft 'een neutrale positie en ziet Nord Stream 2 als een commercieel project, rekening houdend met geopolitieke aspecten', benadrukt het kabinet.

Het kabinet blijft bij de stelling dat er in de werkgroep 'geen afspraken' worden gemaakt, al formuleert het dit genuanceerder: er zijn geen afspraken 'over samenwerking aan specifieke energieprojecten'.

GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee ziet het heel anders: de Tweede Kamer heeft volgens hem onvolledige en onjuiste informatie gekregen over de werkgroep. "Het lijkt erop dat we opzettelijk zijn misleid." GroenLinks vraagt ​​vandaag samen met de PvdA en de SP om een ​​debat over het overleg met Rusland. 'We willen volledig duidelijk zijn over wat de minister-president wist toen hij de Kamer informeerde over het overleg.' Ook eisen partijen volledige inzage in de door de werkgroep gemaakte afspraken. 

Kati Piri (PvdA) noemt het 'extra pijnlijk' dat Nederland heeft gereageerd op het Russische verzoek om de werkgroep weer op te starten, omdat 'Moskou op geen enkele manier meewerkt aan het MH17-onderzoek'. Het getuigt van 'grote naïviteit' om de aanleg van pijpleidingen af ​​te doen als 'commerciële projecten'.

Coalitiepartijen CDA, D66 en ChristenUnie, die in maart het verzoek van de Kamer om inzage in de werkgroep steunden, konden niet inhoudelijk reageren. De parlementsleden in dit dossier zijn allemaal op vakantie. De VVD zegt eerst de Wob-documenten te willen bestuderen, voordat de partij tot een oordeel komt.

Gashandelsbedrijf GasTerra bevestigt dat het 'de werkgroep Europese gasmarkt technisch heeft gebriefd'. Omdat degenen die deze briefing verzorgden op vakantie zijn, kan het bedrijf niets zeggen over de inhoud. De briefing had als doel 'interpreteren en informeren', kortom: 'kennis delen'. Shell geeft geen antwoord op onze vragen.

Waarom blijft de Nederlandse overheid tegen de rotsen verdedigen dat Nord Stream 2 een commercieel project is waar de overheid niets mee te maken heeft? Wie heeft daar belang bij en wat zijn die belangen? In het volgende artikel wordt nader ingegaan op de manier waarop Nederland dit in Europa vertegenwoordigt. Lees hoe de Nederlandse positie grotendeels wordt bepaald door Duitsland en de eigen energiesector, Shell voorop.

Dank aan Olaf Geurts voor het helpen onderzoeken van de Wob-documenten, Elena Bogdan-de Pater voor het helpen vinden en vertalen van de Russische bronnen en Mira Sys voor het gezamenlijke onderzoek dat de basis vormde voor de eerdere publicaties.

Deel dit artikel, je vrienden lezen het gratis

FTM gebruikt alleen functionele cookies, ook cookies van derde partijen. Dit doen wij om onze website te verbeteren. Meer weten? Lees ons cookiebeleid.