Het landelijke Baardegem, bij Aalst, was in de 18e eeuw de thuisbasis van revolutionair Jan Frans Vonck. Na zijn dood is zijn slaapmuts volgens de overlevering bewaard, en zelfs decennialang gebruikt in de dorpsschool als didactisch materiaal. Waar is de muts nu? 

VRT Radio2 ontrafelt de hele zomer lang mysteries in Vlaanderen en Brussel. Met de hulp van luisteraars en experten proberen we het antwoord te vinden op geheimzinnige verhalen.

De naam Jan Frans Vonck doet bij velen tegenwoordig geen belletje meer rinkelen. Toch was het een belangrijke figuur in de ontstaansgeschiedenis van België. De man werd in 1743 geboren in Baardegem en maakte daarna een blitzcarrière. In het dorp kennen de oudere inwoners hem nu nog. Want, in de dorpsschool kregen zij decennialang de slaapmuts van de revolutionair te zien in de les geschiedenis. Hoe is die er terecht gekomen? Waar is ze nu?

Vonck stierf in 1792 in Rijsel, in Frankrijk, en werd - zoals hij zelf gewenst had - teruggebracht naar zijn geboortedorp in Baardegem. Hij kreeg er een rustplaats naast de kerk. Daar zou hij ongestoord blijven liggen... tot 1923. Een onverwachte gebeurtenis zorgde toen voor consternatie. Marc De Bie weet het van zijn vader, Jef, die erbij was en het gretig vertelde. 

De muts van Vonck is, volgens de overlevering, opgegraven in 1923. Ze is gewassen en meegegeven aan de toenmalige hoofdonderwijzer. In de dorpsschool werd ze bewaard en tevoorschijn gehaald in de geschiedenisles om de figuur van Jan Frans Vonck met de nodige luister te kaderen. "Ik herinner me dat zelf ook nog goed. Dat was wel bijzonder als kleine jongen", vertelt Marc De Bie. "De muts had een kaki kleur en was vrij goed bewaard." 

Jan Frans Vonck was een advocaat in Brussel die mee aan de wieg stond van de Brabantse omwenteling in 1789. Vonck was de leider van een hervormingsgezinde groep die er, samen met de conservatieven van Hendrik Van der Noot, in slaagde om de Oostenrijkse Keizer Jozef II tijdelijk te verdrijven. De Verenigde Staten van België werden opgericht.

Tussen de revolutionairen ontstond echter onenigheid. Vonck moest het onderspit delven en vluchtte naar Rijsel. In 1790 grepen de Oostenrijkers opnieuw de macht en was het al voorbij met de Belgische unie. Vonck stierf in Frankrijk, ziek en verbitterd. 

Pas 40 jaar later, in 1830, werd België onafhankelijk. De nieuwe staat was in die tijd erg vooruitstrevend en paste ideeën toe die later deels aan Jan Frans Vonck werden toegeschreven.  

De muts van Vonck is van 1923 tot begin de jaren '70 in de klas gebruikt. Daarna verhuisde ze naar de woning van Robert De Pauw, de allerlaatste burgemeester van Baardegem. Hij bewaarde de muts in een bruine envelop en haalde het kleinnood af en toe boven op feestjes en andere gelegenheden om erover te vertellen en ook een beetje te pronken. Het was immers het hoofddeksel van een Baardegemse held! Dochter Lieve en zoon Wim herinneren zich het nog goed. 

Wim De Pauw grinnikt nog na als hij aan de muts van Vonck denkt. Ze lag een tijdje op zijn slaapkamerkast. "Ik moest met lede ogen zien hoe ze aan de stadsarchivaris van Aalst overhandigd werd toen Baardegem met de stad fuseerde in 1976", vertelt hij. De Pauw heeft wel nog een zwartwit foto van de muts, het enige fysieke bewijs van het bestaan.

Een telefoontje naar het stadsarchief zorgt niet voor opheldering. De dienst zit duidelijk verveeld met de zaak. "Ik weet niet waar het idee vandaan komt, maar ik heb die muts in de periode dat ik hier werk nooit gezien", vertelt een medewerker. Onderzoek leert dat het archief in 1994 verhuisd is en dat er dan ook objecten naar het stadsmuseum zijn gebracht. Ligt de muts dan daar? Conservator Luc Geeroms weet hoe de vork aan de steel zit. 

Volgens Geeroms is de muts vernietigd omdat ze versleten was. Er is nog één waterkansje dat de muts bewaard zou zijn. "Er was sprake om de muts over te brengen naar het museum over de Boerenkrijg in Overmere, bij Berlare, maar volgens mij is dat nooit gebeurd", besluit Geeroms. 

André Van Hecke van de Heemkundige Kring van Overmere staat met de sleutels in de hand te wachten in het voormalige gemeentehuis. Daar is nu het museum voor de Boerenkrijg ondergebracht, dat was een latere opstand tegen de Franse overheersers. "Toch past Vonck hier ergens wel omdat hij de stroom van revoluties mee in gang heeft gestoken", zegt Van Hecke. Hij opent trots enkele deuren waar in verschillende kamers duizenden voorwerpen uit die periode liggen: kruisbogen, sabels, vuurwapens, aardewerk, schatkisten... en zelfs een mammoettand. En, hoofddeksels liggen er ook. 

Van Hecke zegt zelf alles gearchiveerd te hebben. "Alle voorwerpen hier zijn door mijn handen gegaan. Er waren twee mutsen bij: één voor een kind en één voor een volwassene. De muts van op de foto ligt hier niet, dat ben ik zo goed als zeker", verklaart hij stellig. "Het lijkt me een recentere militaire muts." 

De muts op de foto is een militaire muts, het is geen exemplaar uit de tijd van Vonck

Als Van Hecke gelijk heeft dan is de geschiedenis, bewust of onbewust, vervalst. Het zou bovendien betekenen dat generaties Baardegemnaars een foute muts te zien hebben gekregen in de geschiedenisles. 

Walter Vermeulen van het STEM, het stedelijk museum in Sint-Niklaas, wil gerust een "second opinion" geven. Hij is verantwoordelijk voor het breiatelier in het museum en stelt voor om de muts na te maken. Zo is er toch iets tastbaars, ook al gaat het om een reproductie. 

Ook Vermeulen heeft moeite met de datering waar ze in Baardegem jarenlang aan vast hebben gehouden. Hij poneert dat de muts van Amerikaanse soldaten afkomstig moet zijn, in de periode rond de Eerste Wereldoorlog. "Het model, het productieproces, de kleur... alles wijst daarop." 

Er komen ook vragen bij de functie van de muts. Volgens de overlevering zou het een slaapmuts van Jan Frans Vonck zijn. Dat werd eerder al in vraag gesteld door André Van Hecke van het museum over de Boerenkrijg. En, ook het Modemuseum in Hasselt reageert dat zo'n these onwaarschijnlijk is. "Als we de muts op de foto vergelijken met andere stukken uit die periode valt op dat er veel verschillen zijn", zegt Anaïs Huyghe van het museum. 

"Slaapmutsen waren lichtkleurig, vaak beige. Ze waren fijner gebreid dan de muts op de foto. Daardoor zijn er ook vaak vlekken op de mutsen, van het intensieve gebruik en het zweet tijdens de slaap", verklaart Anaïs Huyghe van het museum. "De vorm is ook anders, een normale slaapmuts is langer."" 

De experten benadrukken dat ze pas echt uitsluitsel kunnen geven na een onderzoek van de muts. Maar, die komt niet boven water. De these van Luc Geeroms van het stadsarchief van Aalst lijkt almaar waarschijnlijker: de muts is in de jaren '90 weggegooid. Als dat zo is, wordt het moeilijk om een verdict te vellen. Zeker nadat enkele experten van het War Heritage Institute, het legermuseum in Brussel, zich over de muts uitspreken. "We sluiten de mogelijkheid dat ze echt is niet uit", zegt Robby Houden. Het lijkt een militair model, "maar zeker geen Amerikaans zoals eerder beweerd werd." 

Vonck was ziekelijk en astmatisch, het is mogelijk dat hij een wollen slaapmuts droeg

"Vonck hechtte weinig waarde aan zijn uiterlijk, hij was astmatisch en vaak ziek. Daardoor had hij het vaak koud. Het is niet vreemd dat hij een wollen muts zou hebben die afwijkt van het klassieke slaapmodel", zegt Houben. Het legermuseum is geïnteresseerd in de zaak en wil graag een textielstudie opstarten als de muts nog boven water komt. De vrees dat de muts verloren is, is groot.  'Het is triest te horen dat het laatste overblijfsel van deze moedige democraat verdwenen kan zijn ", besluit specialist Pierre Lierneux.  

Bijzondere dank aan Walter Vermeulen van het SteM in Sint-Niklaas om expertise te delen en replica's van de muts te maken. Ze worden geschonken aan de dorpsraad van Baardegem en het stadsmuseum van Aalst om zo toch een tastbaar bewijs aan Jan Frans Vonck te hebben. 

Burgemeestersdochter Lieve De Pauw uit Baardegem keurt de nieuwe muts:

Schrijf je in op onze dagelijkse nieuwsbrieven

Volg ons op sociale media

Bent u getuige van een nieuwsfeit of hebt u zelf nieuws te melden?

Volg VRT NWS op uw smartphone of tablet via de VRT NWS-app.

Beschikbaar voor iOS en Android.